نرخ ارز نیمایی یکی از روش‌های تعیین قیمت ارز در ایران است که تأثیر زیادی بر بازار و اقتصاد کشور دارد. اخیراً، بانک مرکزی این نرخ را حذف کرده است، که باعث تغییرات زیادی در قیمت کالاها و وضعیت مالی کشور شده است. این تصمیم به منظور افزایش شفافیت و جلوگیری از رانت در معاملات ارزی گرفته شده است. از یک طرف، این اقدام می‌تواند فرصت‌هایی برای رشد اقتصادی ایجاد کند، اما از طرف دیگر، ممکن است هزینه‌های واردات را افزایش دهد و فشار بیشتری بر قیمت‌ها بیاورد. برای درک بهتر این موضوع، باید بدانیم ارز نیمایی چیست، چرا ایجاد شد و حذف آن چه تبعاتی دارد.
ارز نیمایی چیست؟
ارز نیمایی، که مخفف “نظام یکپارچه ارزی” است، به نرخ ارزی اشاره دارد که بانک مرکزی ایران برای تأمین نیازهای ارزی واردکنندگان کالاها و خدمات تعیین می‌کرد. این نرخ با بازار آزاد متفاوت بود و معمولاً پایین‌تر از نرخ ارز آزاد قرار می‌گرفت. هدف اصلی این نرخ، تأمین ارز برای واردات کالاهای اساسی، دارو، تجهیزات پزشکی و دیگر کالاهای ضروری بود.
دلار نیمایی در سال ۲۰۱۸ و به دنبال بحران ارزی ناشی از خروج آمریکا از برجام و تحریم‌های اقتصادی ایجاد شد. در آن زمان، بازار ارز ایران با کمبود ارز رو به رو بود و دولت برای کنترل قیمت‌ها و جلوگیری از افزایش قیمت‌ها، این سیستم را معرفی کرد. هدف از ایجاد دلار نیمایی، تأمین ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای ضروری و کاهش فشار بر بازار آزاد بود.
تبادلات ارز نیمایی در سامانه چگونه انجام میشد؟
تبادلات ارز و دلار نیمایی در یک سامانه به نام “سامانه نیما” انجام می شد. به عبارت ساده تر، صادرکنندگان و وارد کنندگان کالاها باید برای خرید و فروش دلار نیمایی از این سامانه استفاده می کردند. این سامانه شرایط خرید ارز نیمایی، نرخ آن و موارد دیگر را تعیین می‌کرد و مخاطبان اصلی آن فعالان اقتصادی در زمینه صادرات، واردات و تأمین ارز بودند. برای استفاده از این سامانه، هر دو طرف یعنی خریداران و فروشندگان، باید در آن ثبت نام می‌کردند.
این سامانه از اردیبهشت ۹۶ فعالیت خود را آغاز کرد و یکی از اهداف اصلی آن، آسان‌تر کردن تبادلات تجاری بود. سامانه نیما به گونه‌ای طراحی شده بود که منافع تجار و فعالان بازار تجارت خارجی را در نوسانات اقتصادی حفظ کند و تبادلات ارز در آن بر اساس نرخ مصوب بانک مرکزی انجام می‌گرفت. همچنین، یکی دیگر از اهداف این سامانه، ثبت واردات و صادرات در یک پورتال رسمی بود تا میزان ارزی که از طریق صادرات به چرخه اقتصادی کشور برمی گردد، مشخص شود.
پیشنهاد مطالعه: قانون بودجه ۵۰/۳۰/۲۰ چیست؟ چطور پس انداز کنیم؟
مراحل ثبت نام و خرید ارز نیمایی چگونه بود؟
برای ثبت نام و خرید ارز نیمایی، ابتدا باید به سامانه جامع تجارت مراجعه کنید. پیش از ورود به این سامانه، لازم است درخواست خود برای دریافت این ارز را به بانک عامل ارائه کنید و همچنین تأییدیه بانک مرکزی را دریافت نمایید. برای استفاده از سامانه، داشتن تأییدیه‌های لازم الزامی است.
پس از دریافت تأییدیه‌ها، کافی است به سامانه ارز نیمایی مراجعه کرده، از منوی عملیات گزینه خرید ارز، را انتخاب کرده و درخواست خود برای خرید ارز را ثبت کنید. پس از انجام این مراحل، صرافی‌های مجاز و فعال در سامانه نرخ ارز و قیمت‌های پیشنهادی خود را به شما اعلام خواهند کرد. شما می‌توانید قیمت‌ها را مقایسه کرده و در نهایت یکی را انتخاب کنید. پس از تأیید قیمت از سوی یکی از صرافی‌ها، باید وجه ریالی را به حساب آن صرافی واریز کنید. سپس صرافی حواله دریافت ارز را به شما ارائه خواهد کرد.
حذف ارز نیمایی توسط بانک مرکزی
بانک مرکزی ایران اخیراً تصمیم گرفته تا برای تسهیل تجارت خارجی و کنترل بازار ارز، نرخ ارز نیمایی را حذف کند. این تغییر از روز دوشنبه، ۲۴ آذر ۱۴۰۳ آغاز می‌شود. همچنین، سامانه نیما که به تعیین این نرخ کمک می‌کرد، از اول بهمن ماه ۱۴۰۳ به طور کامل کنار گذاشته خواهد شد.
پس از این تاریخ، نرخ ارز نیمایی به طور توافقی تعیین می‌شود. این یعنی شرکت‌های بزرگ مانند پتروشیمی ها، پالایشگاه‌ها و صنایع فولاد می‌توانند ارز صادراتی خود را با نرخ‌هایی که بین خودشان توافق می کنند، در بازار عرضه کنند.
در یک بخشنامه جدید، صادرکنندگان موظف شده‌اند که ارز حاصل از صادرات خود را از طریق بازار ارز تجاری ایران عرضه کنند. از ۲۴ آذر ۱۴۰۳، مبادلات ارزی در سامانه نیما با نرخ مرکز مبادله ارز و طلا انجام می‌شود. نرخ قبلی ارز نیمایی ۵۴ هزار تومان بود.
هدف اصلی این تصمیم، یکسان سازی نرخ ارز است، اما اختلاف قابل توجه بین نرخ جدید و نرخ قبلی نشان می‌دهد که نرخ رسمی ارز به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت.
تبعات حذف ارز نیمایی
حذف ارز نیمایی یکی از تصمیمات مهم بانک مرکزی است که تأثیرات زیادی بر اقتصاد کشور خواهد داشت. هدف این تغییر، از بین بردن قیمت گذاری دستوری و کاهش رانت است. به گفته عبدالناصر همتی، وزیر اقتصاد، قیمت گذاری دستوری فقط مشکلات را تشدید می‌کند و باعث توزیع ناعادلانه منابع و فساد می‌شود. او تأکید کرده که بدون کنترل تورم، هر سیاست ارزی ممکن است در آینده پایدار نباشد و ذخایر ارزی کشور را به خطر بیندازد.
حامیان این تصمیم باور دارند که حذف ارز نیمایی و جایگزینی آن با ارز توافقی، به یکسان سازی نرخ ارز و شفافیت اقتصادی کمک خواهد کرد. آن‌ها می گویند این تغییر می‌تواند رانت را از بین ببرد، سود صادرات را افزایش دهد و تولیدکنندگان را تشویق کند. برخی معتقدند این سیاست می‌تواند مشکلاتی مانند صف های طولانی تخصیص ارز را کاهش دهد و به صنایع صادراتی، مانند پتروشیمی و فولاد، کمک کند تا درآمد بیشتری کسب کنند.
اما منتقدان نگران افزایش هزینه های واردات و پیامدهای آن هستند. صنایعی مانند خودروسازی و داروسازی که به مواد اولیه وارداتی وابسته‌اند، ممکن است با کاهش سود و افزایش هزینه‌ها مواجه شوند. این وضعیت می‌تواند فشار بیشتری بر مصرف کنندگان بیاورد و تورم را افزایش دهد.
این سیاست می‌تواند هم مزایا و هم خطراتی داشته باشد. از یک طرف، می‌تواند به شفافیت و کاهش فساد کمک کند، اما از طرف دیگر، ممکن است باعث افزایش تورم و فشار بر زندگی مردم شود. موفقیت این سیاست بستگی به مدیریت درست و کنترل تورم دارد.
مزایای دلار نیمایی
سامانه ارز نیمایی مزایای زیادی داشت، از جمله کنترل نوسانات بازار ارز، حمایت از واردات کالاهای اساسی با نرخ مناسب، کاهش فشار بر بازار آزاد و تسهیل روند واردات. این ویژگی‌ها به ثبات اقتصادی و تأمین نیازهای اولیه مردم کمک می‌کرد. دلار نیمایی به عنوان یک شیوه تنظیم کننده، نقش مهمی در بهبود شرایط اقتصادی و تأمین نیازهای مردم ایفا کرد.
از جمله مزایای دلار نیمایی :
- کنترل بازار ارز: یکی از بزرگ ترین مزایای دلار نیمایی، کمک به کاهش نوسانات شدید بازار ارز بود. با تعیین نرخ ارز نیمایی، دولت می‌توانست عرضه و تقاضا را تنظیم کند و از بروز بحران‌های ارزی جلوگیری کند. این کنترل باعث ثبات بیشتری در بازار میشد.
- حمایت از واردات کالاهای اساسی: دلار نیمایی به وارد کنندگان کالاهای ضروری مانند دارو، غذا و تجهیزات پزشکی این امکان را می‌داد که این کالاها را با نرخ مناسب وارد کنند. این امر به تأمین نیازهای اولیه مردم کمک می کرد و مانع از افزایش قیمت‌ها میشد.
- کاهش فشار بر بازار آزاد: با خرید ارز نیمایی، فشار از روی بازار آزاد کاهش می یافت و از افزایش قیمت ارز در این بازار جلوگیری میشد. این موضوع می توانست به کاهش تورم و بهبود شرایط اقتصادی کشور کمک کند.
- تسهیل روند واردات: استفاده از دلار نیمایی باعث میشد که وارد کنندگان به راحتی ارز مورد نیاز خود را تأمین کنند و روند واردات کالاهای ضروری تسهیل شود. این امر به شکل گیری یک زنجیره تأمین مؤثرتر و سریع تر کمک می کرد.
معایب دلار نیمایی
و اما دلار نیمایی دارای معایب و چالش‌هایی نیز بود که به عملکرد آن آسیب می‌زد:
- عدم کارایی کامل در کنترل بازار: یکی از مشکلات اصلی دلار نیمایی این بود که نتوانست به طور کامل بازار ارز را کنترل کند. برخی افراد و شرکت‌ها ممکن بود از این نرخ برای اهداف سفته بازی استفاده کنند.
- تقلب و فساد: در مواردی، افراد و وارد کنندگان ممکن بود از دلار نیمایی برای مقاصد غیرقانونی، مانند واردات کالاهای غیرضروری و فروش آن‌ها با قیمت‌های بالاتر در بازار آزاد، سوءاستفاده کنند. این موضوع می توانست به فساد و بی‌اعتمادی در سیستم ارزی کشور منجر شود.
- وابستگی به بانک مرکزی: دلار نیمایی به شدت به سیاست‌های بانک مرکزی وابسته بود. اگر بانک مرکزی نتواند به‌طور مؤثر این سیاست‌ها را اجرا کند، ممکن است با مشکلاتی مانند کمبود ارز و افزایش قیمت‌ها مواجه شویم.
- عدم شفافیت: یکی دیگر از چالش‌ها، نبود شفافیت در تعیین نرخ ارز و نحوه تخصیص آن بود. این موضوع می توانست دسترسی وارد کنندگان به ارز را دشوار کند و نارضایتی‌هایی در بازار ایجاد کند.
به طور کلی، این معایب نشان دهنده چالش‌هایی بودند که دلار نیمایی در مسیر خود با آن‌ها روبرو بود و بر کارایی و اعتماد به این سیستم تأثیر می گذاشت.
نحوه تعیین نرخ ارز نیمایی
نرخ ارز نیمایی، که بیشتر با دلار شناخته می‌شود، بسته به نوع ارز متفاوت بود و شامل پول کشورهای دیگر نیز می شد. این نرخ توسط دولت و بانک مرکزی تعیین میشد و بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا، شرایط اقتصادی و ارزی، و همچنین تأثیرات تورم مشخص می گردید.
تعیین نرخ دلار نیمایی به این صورت انجام میشد که صادرکنندگان ارز خود را با قیمت پیشنهادی به وارد کنندگان می فروختند. این فرآیند می توانست به طور مستقیم یا از طریق کارگزاری‌های بانک‌ها و صرافی‌ها صورت گیرد. به این ترتیب، نرخ ارز نیمایی به نیازها و شرایط بازار پاسخ می داد و به کنترل بازار ارز کمک می کرد.
پیشنهاد مطالعه: میانگین موزون هزینه سرمایه چیست wacc و چه کاربردی دارد؟
چه کالاهایی مشمول ارز نیمایی می شد؟
ارز نیمایی به تأمین‌کنندگان کالا در واردات یا صادرات بر اساس قوانین کشور تعلق می‌گرفت. در تخصیص این ارز، نوع کالا اهمیت داشت و کالاها باید مشمول این ارز می‌شدند. کالاهایی که می‌توانستند با دلار نیمایی خریداری شوند، به دو دسته تقسیم می‌شدند. نخست، کالاهای اساسی که باید از منابع ارزی دولت تأمین می‌شدند، شامل برنج، کود، صنایع غذایی (شیلات، دام، طیور و دامپزشکی)، سم، گوشت مرغ، تخم مرغ، تجهیزات و لوازم پزشکی، صنایع شیمیایی و پلیمری، گندم، واکسن‌ها و کیت‌های پزشکی، ماده اولیه غذا، شیرخشک، مکمل و…، کاغذ و دارو و مواد اولیه دارو بودند. دوم، کالاهای واسطه و سرمایه‌ای که باید از سوی شرکت‌های صادرکننده تأمین می‌شدند، شامل کالاهای الکترونیکی، برقی و مخابراتی، تجهیزات و ماشین آلات خودروسازان، انواع پلاستیک و لاستیک، محصولات و مواد سلولزی و شیمیایی و محصولات نساجی، پوشاک و چرم بودند. این تقسیم بندی به تأمین نیازهای اساسی و توسعه صنایع کمک می‌کرد.
جمع بندی
حذف ارز نیمایی در شرایط تورمی کنونی می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر قیمت‌ها و معیشت مردم داشته باشد. افزایش نرخ ارز رسمی به طور مستقیم هزینه واردات را تحت تأثیر قرار می‌دهد و ممکن است قیمت کالاهای ضروری و واسطه‌ای را افزایش دهد. تولید کنندگانی که به واردات مواد اولیه وابسته‌اند، با هزینه‌های بالاتری مواجه خواهند شد که این امر می‌تواند رقابت پذیری تولیدات داخلی را کاهش دهد. رئیس مجمع نمایندگان کارگران استان تهران اشاره کرده است که تصمیم بانک مرکزی برای حذف ارز نیمایی نشان دهنده تغییرات اساسی در سیاست‌های ارزی است. اگرچه این سیاست ممکن است در بلندمدت به شفافیت بازار ارز کمک کند، اما پیامدهای کوتاه مدت آن در شرایط فعلی و فشار بر معیشت عمومی نیازمند بررسی دقیق تری است. در حال حاضر، بسیاری از کارگران برای تأمین معیشت خود به شغل‌های دوم یا کاذب روی می‌آورند و بسیاری از اقلام ضروری زندگی‌شان مانند تفریح، آموزش و مواد غذایی از سبد معیشتی‌شان حذف شده است. بنابراین، بانک مرکزی باید برنامه ای برای کاهش آثار منفی این تغییرات ارائه دهد تا به بهبود وضعیت معیشتی مردم کمک کند.
