بازار سرمایه ایران به دو دسته اصلی بازار بورس و فرابورس تقسیم می‌شود و به عنوان یکی از ارکان کلیدی اقتصاد کشور، نقش مهمی در جذب پس اندازها و منابع مالی کوچک مردم ایفا می‌کند. این بازار به تخصیص منابع مالی در جهت تأمین مالی طرح‌های بزرگ اقتصادی کمک می‌کند و در نتیجه، رشد اقتصادی و توسعه رفاه و عدالت اجتماعی را تسهیل می‌سازد. ورود شرکت‌ها به بورس نه تنها به رشد بازار سرمایه کمک می‌کند، بلکه موجب تعالی و رشد آن‌ها در فضایی رقابتی و شفاف می‌شود و اعتبار و نام آن‌ها را در جامعه افزایش می‌دهد. بر اساس مقررات بازار سرمایه، شرکت‌هایی که متقاضی پذیرش اوراق بهادار خود در بورس یا فرابورس هستند، باید از مشاوران پذیرش دارای مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار کمک بگیرند. این مشاوران به عنوان رابط میان ناشران اوراق بهادار و بورس‌ها عمل کرده و فرآیند پذیرش را تسهیل می‌کنند. به این ترتیب، شرکت‌ها می‌توانند تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار در بازار بورس تهران یا فرابورس مورد پذیرش و عرضه قرار گیرند.
بازار بورس
بازار بورس به عنوان یک بستر رسمی و قانونی برای خرید و فروش اوراق بهادار، نقش کلیدی در تأمین مالی طرح‌های بزرگ اقتصادی ایفا می‌کند. این بازار به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا با جذب سرمایه از عموم مردم، منابع مالی لازم برای توسعه و رشد خود را تأمین کنند.
مزایای پذیرش در بورس
- تجهیز پس‌اندازها: بازار بورس میتواند پس‌اندازها و منابع مالی کوچک مردم را برای انجام طرح‌های بزرگ اقتصادی تجمع و تجهیز کند.
- رشد و توسعه اقتصادی: با تأمین مالی پروژه‌های بزرگ، بورس به رشد و توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کند و به تخصیص بهینه سرمایه‌ها می‌انجامد.
- افزایش ثروت و رفاه: این بازار به افزایش ثروت و رفاه اقتصادی جامعه کمک می‌کند و بهبود کیفیت زندگی مردم را تسهیل می‌سازد.
- کنترل نقدینگی: بورس به کنترل حجم نقدینگی اقتصاد و ایجاد آثار ضد تورمی کمک می‌کند، که این امر به پایداری اقتصادی می‌انجامد.
- افزایش اشتغال: رشد تولید ناخالص ملی به دنبال تأمین مالی از طریق بورس، میتواند به افزایش اشتغال و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید منجر شود. (تولید ناخالص داخلی (GDP) چیست؟)
- گسترش عدالت اجتماعی: با فراهم کردن دسترسی به بازار سرمایه برای عموم، بورس میتواند به توزیع عادلانه ثروت و گسترش عدالت اجتماعی کمک کند.
- مردم سالاری اقتصادی: بورس با گسترش مالکیت و ایجاد احساس مشارکت عمومی، به تقویت مردم سالاری اقتصادی در جامعه می‌انجامد.
- نظارت عمومی: نظارت عمومی بر شرکت‌ها در بورس، شفافیت و مسئولیت پذیری را افزایش می‌دهد و به بهبود مدیریت شرکت‌ها کمک می کند.
بازار فرابورس و ویژگی‌های آن
بازار فرابورس به عنوان یکی از بخش‌های مهم بازار سرمایه ایران، به شرکت‌هایی که شرایط پذیرش در بورس اصلی را ندارند، این امکان را می‌دهد که اوراق بهادار خود را به فروش برسانند و از منابع مالی جذب شده بهره برداری کنند. این بازار به دلیل تسهیل فرآیند پذیرش و مقررات ساده‌تر، فضایی مناسب برای شرکت‌های کوچک و متوسط فراهم می‌کند.
مزایای پذیرش در فرابورس
- ثبت نزد سازمان بورس: شرکت‌هایی که در فرابورس پذیرش می‌شوند، باید ثبت شده و تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار قرار گیرند.
- اظهار نظر حسابرس: وجود یک حسابرس معتبر که نظر مقبول یا مشروطی در خصوص صورت‌های مالی شرکت ارائه دهد، از الزامات پذیرش در فرابورس است.
- سیستم اطلاعات حسابداری: شرکت‌ها باید دارای سیستم اطلاعات حسابداری مطلوب و متناسب با فعالیت‌های خود باشند.
- صورت‌های مالی استاندارد: صورت‌های مالی شرکت‌ها باید مطابق با استانداردهای حسابداری و دستورالعمل‌های اجرایی سازمان بورس تهیه شود.
- نقل و انتقال سهام: در بازار فرابورس، هیچ محدودیت قانونی مؤثری برای نقل و انتقال سهام شرکت‌ها وجود ندارد.
- تخلفات هیئت مدیره: اعضای هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت نباید دارای محکومیت قطعی کیفری یا تخلفاتی مؤثر باشند.
- سهام با نام و بهای اسمی پرداخت شده: سهام شرکت‌ها باید با نام و بهای اسمی که به طور کامل پرداخت شده باشد، عرضه شود.
- حسابرس معتمد: شرکت‌ها باید دارای حسابرس معتمد سازمان بورس باشند.
- دعاوی مالی: شرکت‌ها نباید دارای دعاوی با اثر با اهمیت بر صورت‌های مالی باشند.
طبقه بندی زیرمجموعه های بازار بورس
بازار بورس به دو زیرمجموعه اصلی تقسیم می‌شود: بازار اول و بازار دوم. هر یک از این بازارها ویژگی‌ها و عملکرد خاص خود را دارند که به سرمایه گذاران و شرکت‌ها امکان می‌دهد تا در محیط‌های مختلف مالی فعالیت کنند.
بازار اول بورس چیست؟
بازار اول، بازاری است که شرکت‌ها برای اولین بار سهام و دارایی خود را در آن معامله می‌کنند. این بازار شامل دو تابلوی اصلی و فرعی است. تابلوی اصلی به شرکت‌های بزرگ و معتبر اختصاص دارد که شرایط سخت گیرانه تری برای پذیرش دارند، در حالی که تابلوی فرعی به شرکت‌هایی اختصاص می‌یابد که هنوز به اندازه کافی بزرگ یا پایدار نیستند.
در بازار اول، دامنه نوسان قیمت سهام تأثیر زیادی بر شاخص بازار دارد و میتواند باعث بالا و پایین رفتن شاخص بازار اول بورس اوراق بهادار و سهام شود. به عبارتی، این بازار به عنوان نقطه شروع برای شرکت‌ها و سرمایه گذاران عمل می‌کند و به آن‌ها اجازه می‌دهد تا در یک محیط رقابتی و شفاف به فعالیت بپردازند.
بازار دوم بورس چیست؟
پس از آنکه سرمایه گذاران سهام یک شرکت را در بازار اول خریداری کردند، این سوال پیش می‌آید که آیا می‌توانند این سهام‌ها را به دیگر سرمایه گذاران بفروشند؟ پاسخ مثبت است. سهام خریداری شده در بازار اول میتواند در بازار دوم، که به عنوان بازار ثانویه شناخته می‌شود، معامله شود.
در بازار دوم، میزان نوسان قیمت برای سهام نسبت به بازار اول بیشتر است، که این امر میتواند فرصت‌های بیشتری برای سودآوری به سرمایه گذاران بدهد. همچنین، یکی از مزایای اصلی این بازار، نقدشوندگی بالای آن است. این بدان معناست که سرمایه گذاران می‌توانند به راحتی سهام خود را خرید و فروش کنند. با این حال، برای فعالیت در بازار ثانویه بورس اوراق بهادار تهران و سهام، داشتن مهارت و تخصص کافی از اهمیت بالایی برخوردار است.
طبقه بندی بازارهای فرابورس
بازارهای زیرمجموعه فرابورس شامل موارد زیر هستند: «بازار اول»، «بازار دوم»، «بازار پایه زرد»، «بازار پایه نارنجی»، «بازار پایه قرمز»، «بازار سوم» (یا بازار عرضه)، «بازار دارایی‌های فکری»، «بازار شرکت‌های کوچک و متوسط (SME)»، «بازار ابزارهای نوین مالی»، «بازار مشتقات» و «بازار توافقی». در ادامه، به بررسی نکات مهم از این لیست خواهیم پرداخت.
بازار اول فرابورس
برای ورود به بازار اول فرابورس، شرکت‌ها باید شرایط خاصی را رعایت کنند. یکی از شروط مهم، عدم وجود زیان انباشته و داشتن چشم انداز مثبت از سودآوری در شرکت است. همچنین، شرکت مورد نظر باید حداقل دو سال از آغاز فعالیت خود در صنعت مربوطه گذشته باشد.
بازار دوم فرابورس
شرایط پذیرش در بازار دوم فرابورس نسبت به بازار اول تسهیل شده است. برای ورود به این بازار، تنها یک سال از آغاز فعالیت شرکت در صنعت مربوطه کافی است. به طور کلی، شرایط ورود به بازارهای اول و دوم فرابورس ساده‌تر از بازارهای اول و دوم بورس است. برای اطلاعات دقیق‌تر درباره شرایط پذیرش شرکت‌ها در این بازارها، می‌توانید به سایت فرابورس ایران به آدرس ifb.ir مراجعه کنید.
بازار پایه فرابورس
شرکت‌هایی که شرایط لازم برای ثبت در بازارهای اول و دوم بورس و فرابورس را ندارند، بسته به شرایط خود در یکی از بازارهای پایه فرابورس قرار می‌گیرند: بازار پایه زرد، نارنجی یا قرمز.
دلایل قرارگیری در بازار پایه
سه دلیل کلی برای قرارگیری شرکت‌ها در این دسته‌بندی وجود دارد:
- درخواست نداشتن: شرکت ممکن است خود درخواستی برای ورود به بازار سرمایه نداشته باشد و تنها به موجب الزام قانونی طبق ماده ۹۹ برنامه پنجم توسعه در بازار پایه درج شود.
- عدم شرایط پذیرش: ممکن است شرکتی ثبت شده باشد، اما شرایط پذیرش در بازارهای اول و دوم را نداشته باشد.
- از دست دادن شرایط: آخرین دلیل نیز میتواند از دست دادن شرایط بازارهای بورس و فرابورس و لغو پذیرش از بازار مورد نظر باشد.
بازار عرضه (بازار سوم)
بازار عرضه فرابورس، محلی برای ارائه اوراقی است که نتوانسته‌اند مجوز پذیرش را دریافت کنند. همچنین، پذیره نویسی‌ها نیز در این بازار انجام می‌شوند. لازم به ذکر است که معاملات ثانویه اوراق در این بازار صورت نمی‌گیرد و بازار سوم تنها به عنوان محل عرضه اوراق شناخته می‌شود.
بازار ابزارهای نوین مالی
در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس، برخی از صندوق‌های سرمایه گذاری و همچنین اوراقی نظیر اسناد خزانه اسلامی و تسهیلات مسکن مورد معامله قرار می‌گیرند. این ابزارها به عنوان نمونه‌هایی از نوآوری‌های مالی در بازار سرمایه به شمار می‌روند.
بازار نوآفرین فرابورس (شرکت‌های کوچک و متوسط SME)
بازار نوآفرین که به نام بازار SME نیز شناخته می‌شود، یکی از بازارهای زیرمجموعه فرابورس ایران است و از دو تابلوی «رشد» و «دانش‌بنیان» تشکیل شده است. واژه SME به معنای بنگاه‌های کوچک و متوسط است.
طبق مصوبه شرکت فرابورس ایران، نام بازار «شرکت‌های کوچک و متوسط (SME)» به «بازار نوآفرین» تغییر یافته است.
شرکت فرابورس ایران با هدف کمک به تأمین مالی و بهره مندی از مزایای مالی، بازار نوآفرین را راه اندازی کرده است. این بازار به دو بخش «رشد» و «دانش بنیان» تقسیم می‌شود. محدودیت‌های معاملاتی در بازار نوآفرین مشابه بازارهای اول و دوم فرابورس است. با این حال، تنها تفاوت این بازار با سایر بازارهای فرابورس این است که فقط «سرمایه گذاران حرفه‌ای» می‌توانند در نمادهای پذیرش‌شده در بازار رشد معامله کنند. در حال حاضر، محدودیت معاملاتی خاصی برای بازار دانش‌بنیان اعلام نشده است.
هدف از تأسیس بازار نوآفرین فرابورس در پاییز سال ۱۴۰۲، تسهیل پذیرش استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش بنیان در بازار سرمایه بود. وجود این بازار به شرکت‌های نوآور، استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش بنیان این امکان را می‌دهد که به راحتی‌تر از گذشته به تأمین مالی بپردازند و از مزایای حضور در بازار سرمایه بهره مند شوند.
بازار دارایی‌های فکری
بازار دارایی‌های فکری یکی از بازارهای زیرمجموعه شرکت فرابورس ایران است و به‌عنوان «بورس ایده» نیز شناخته می‌شود. هدف این بازار تنوع‌بخشی به ابزارهای نوین مالی و ایجاد بستری برای تجاری‌سازی ایده‌ها و ابداعات مبتکران و مخترعان است. این سازوکار میتواند هم به‌عنوان یک حمایت‌کننده از مخترعین عمل کند و هم تأمین‌کننده نیازهای صنایعی باشد که به این اختراعات و ایده‌ها احتیاج دارند.
اصطلاح دارایی فکری به طیفی از تولیدات نوآورانه اشاره دارد که توسط افراد یا شرکت‌ها ایجاد شده است. از جمله این موارد می‌توان به حق اختراع، حق نشر، علائم تجاری، طرح‌های صنعتی، برند، فرمول‌های خاص، حق انحصار، و آثار ادبی و هنری اشاره کرد.
تفاوت‌های پذیرش شرکت‌ها در بورس و فرابورس
در این خصوص باید در نظر داشته باشید که به‌جز تفاوت‌های مربوط به نوع تقسیم‌بندی و تعداد بازارهای زیرمجموعه، مهم‌ترین تفاوت بورس و فرابورس به شرایط و فرایند پذیرش شرکت‌ها در هر بازار مرتبط است. به‌طور کلی، شرایط پذیرش شرکت‌ها در فرابورس بسیار ساده‌تر و سریع‌تر از فرایند پذیرش در بورس است.
به‌عنوان مثال، شرکت‌ها برای پذیرش در بورس نباید به هیچ عنوان زیان انباشته داشته باشند. اما شرکت‌هایی با زیان انباشته که برنامه عملیاتی برای خروج از زیان دارند، می‌توانند شرایط پذیرش در بازار دوم فرابورس را احراز کنند.
در ارتباط با سایر شرایط پذیرش در فرابورس نیز وضع به همین صورت است و به‌طور کلی شرایط ورود به فرابورس ساده‌تر از بورس است. اگرچه در ارتباط با معاملات و حتی دامنه نوسان نمادهای در حال معامله در بازار، تفاوتی بین بازارهای اول و دوم بورس و فرابورس وجود ندارد و افرادی که پس از دریافت کد بورسی به خرید و فروش سهام در بورس مشغول هستند، می‌توانند به سادگی نمادهای فعال در هر یک از این بازارها را انتخاب کنند.
البته باید بدانید که این موضوع در رابطه با بازار پایه فرابورس صادق نیست و سرمایه گذاری در این بازار به علت ریسک بسیار بالای آن به سرمایه گذاران، بویژه افراد تازه وارد، توصیه نمی‌شود.
جمع بندی
ساختار بازار سرمایه ایران شامل دو بخش اصلی، یعنی بورس و فرابورس است که به تأمین مالی و تسهیل معاملات کمک می‌کنند. بورس شامل بازار اول و دوم است که در آن شرکت‌های بزرگ با رعایت شرایط خاص می‌توانند سهام خود را عرضه کنند. فرابورس به عنوان یک بازار مکمل، شامل بازارهای مختلفی از جمله بازار نوآفرین، بازار پایه و بازار عرضه است که به شرکت‌های کوچک و متوسط و استارت آپ‌ها این امکان را می‌دهد که به‌راحتی‌تر از بورس اصلی تأمین مالی کنند. همچنین، بازار دارایی‌های فکری یا «بورس ایده» به تجاری سازی ایده‌ها و اختراعات پرداخته و بستری برای حمایت از مخترعان و تأمین نیازهای صنایع مرتبط فراهم می‌آورد. به طور کلی، این ساختار با تنوع در بازارها و ابزارهای مالی، زمینه را برای جذب سرمایه گذاران و حمایت از ابداعات فراهم کرده است.
